Էքզիստենցիալ ցնցում. Ինչու՞ է մեզ համար այդքան բարդ մահվան անխուսափելիությունն ընդունելը

Մահը պակաս գրավիչ չէ, քան կյանքը, համենայն դեպս ոչ հոգեբանական հետազոտությունների տեսանկյունից: Յուրաքանչյուրս զգում ենք, որ ողջ ենք, նաև գիտենք, որ վերջիվերջո մահանալու ենք: Սակայն մահվան անխուսափելիության գիտակցումը և սեփական անխուսափելի ավարտի ըմբռնումն իրականության մեջ բնավ նույնական չեն: Այս դեպքում ինչպե՞ս դեռ կարող ենք հասկանալ մահը, զգալ դրա իրականացումը մեր հանդեպ: Այստեղ մեզ օգնության կարող է գալ Էքզիստենցիալ ցնցումը: Պորտլենդի(Օրեգոն) համալսարանի հոգեբանության դասախոս Ջեյմս Բեյլին կիսվում է նմանատիպ հոգեվիճակի իր անձնական փորձառության պատմությամբ և խոսում մահվան վերաբերյալ արտաքին ու ներքին տեսակետների տարբերության մասին:

«Իվան Իլյիչի մահը»(1886) պատմվածքում Լև Տոլստոյը ներկայացնում է մի մարդու, որը մահվան անխուսափելիության հանկարծակի գիտակցումից ցնցվում է: Եվ չնայած մենք հեշտությամբ կարող ենք հասկանալ, որ անբուժելի հիվանդության ախտորոշումն էր տհաճ անակնկալ դարձել գլխավոր հերոսի համար, դեռ անհասկանալի է մնում, թե ինչու միայն այդ ժամանակ նա բացահայտեց իր մահկանացու լինելու փաստը: Այնուամենայնիվ, մենք չենք այդ իրավիճակում հայտնվել, այլ Իվանը: Մահը ավելին էր նրա համար, քան պարզապես նորություն, Իվանն ի զորու չէ լիովին ընդունել դա:

«Այդ սիլլոգիզմի օրինակը, որը նա սովորել է Կիզեվետերի տրամաբանության մեջ, «Կայը մարդ է, մարդիկ մահկանացու են, այնուհետև Կայը մահկանացու է», նրան ամբողջ կյանքում ճիշտ է թվացել Կայի վերաբերյալ, և ոչ իր: Այդ Կայն էր մարդ, մարդ ընդհանրապես, և դա միանգամայն արդար էր: Բայց ինքը Կայը չէր, ոչ էլ անգամ մարդ: Նա մյուսներից միանգամայն առանձնահատուկ էակ էր»:

Տոլստոյի պատմվածքն այդպիսի գլուխգործոց չէր լինի, եթե այն ընդամենը մի անոմալիա նկարագրեր, գեղարվեստական հերոսի` իրականությանն անհամապատասխան ինչ-որ հոգեբանական տարօրինակություն։ Այս գրքի ուժը մարդկային էությունը բացահայտող առեղծվածային ապրումներն են:

1984 թվականին՝ իմ 27 ամյակի նախօրեին, ես ապրումակցեցի Իվանին. մի օր ես կդադարեմ գոյություն ունենալ: Սա առաջին ու ամենաուժգին նոպան էր այն բանի, ինչը ես կարող եմ բնութագրել որպես «էքզիստենցիալ ցնցում»: Դա իմ կյանքի ամենաապակողմնորոշիչ իրադարձությունն էր. ես նախկինում երբեք նմանատիպ զգացողություն չէի ունեցել:

Իսկապես հասկանալու համար, թե այն ինչպիսին է, ինքներդ պետք է վերապրեք էքզիստենցիալ ցնցման հոգեվիճակը, և անգամ այդ փորձառությունը ձեզ թույլ չի տա ամբողջական պատկերացում կազմել, թե ինչի միջով եք անցել՝ ոչ այդ պահին, ոչ ավելի ուշ: Այս պայմաններում առաջացած սուր անհանգստությունը սթափ մտածողությունն անհնար է դարձնում: Եվ հանդարտվելուց հետո մանրամասները հիշելը գրեթե անհնար է: Իրականություն վերադառնալն էքզիստենցիալ ցնցումից հետո նման է մշուշոտ երազը վերակազմելու փորձի. տարբերությունն այն է, որ այս պարագայում դժվարանում ես հիշել որևէ դրվագ, որը վերապրել ես արտասովոր արթուն վիճակում։

Հակառակ իր ողջ ինքնատիպության` անհերքելի է, որ Էքզիստենցիալ ցնցման ընթացքում բացահայտված բովանդակությանը հնարավոր չէ տալ որևէ հատուկ անվանում: Հենց դա է ֆենոմենն այդքան զարմանալի դարձնում: Արդյոք ես գիտեի, որ մահանալու եմ: Բնականաբար ես դա արդեն գիտեի, ուրեմն ինչպե՞ս այն կարող էր բացահայտում լինել ինձ համար: Չափազանց հեշտ է պարզապես ասելը, թե ես վաղուց գիտեմ, որ մի օր մահանալու եմ, քանի որ ես չեմ հավատացել այս նախադասության իմաստին և դեռ չեմ հավատում, բայց միևնույն ժամանակ ես իսկապես հավատում եմ: Այս հակասական դիրքորոշումները ծագում են ինքս իմ մասին մտածմունքների երկու հիմնական ձևից, որոնք ես կանվանեմ արտաքին և ներքին հայացքներ:

Եկեք վերլուծենք այն իրավիճակը, որտեղ մահվան անխուսափելիությունն ինձ համար վաղուց հայտնի նորություն էր: Դա բխում է գործերից ու պարտականություններից կտրվելու մարդկային եզակի ունակությունից, որի շնորհիվ յուրաքանչյուրը կարող է իրեն համարել անկախ աշխարհի բնակիչ, մեկը միլիարդներից։ Դիտարկելով ինձ «դրսից» որևէ խնդիր չի առաջանում պնդելիս, որ ես մահանալու եմ: Ես հասկանում եմ, որ գոյություն ունեմ անհամար չնախատեսված հանգամանքների շնորհիվ, և աշխարհը առանց ինձ էլ գոյություն կունենա այնպես, ինչպես գոյություն ուներ մինչև իմ լույս աշխարհ գալը: Նման մտորումներն ինձ չեն անհանգստացնում: Իմ հանդարտությունը պայմանավորված է այն հանգամանքով, որ չնայած ես իմ անխուսափելի վախճանի մասին եմ մտածում, կարծես մեկ ուրիշի մասին մտածեմ: Այսինքն՝ արտաքին տեսանկյունից ճանաչողական հեռավորություն է հաստատվում իմ՝ որպես այս մտքերի մտածողի, և իմ ՝ որպես դրանց անմիջական առարկայի միջև:

Ինքնահասկացման մեկ այլ հիմնարար տարբերակ է սեփական կյանքի ընկալումը «ներսից»՝ առօրյա գործողություններով զբաղվելիս: Այս տեսանկյան մի կարևոր ասպեկտ վերջերս քննարկում է Մարկ Ջոնսթոնն իր «Վերապրելով մահը»(“Surviving death” 2010) գրքում, որը ընկալման փորձ կատարելու հեռանկարային բնույթն է: Աշխարհը կարծես շրջանակում է մարմինս և հատկապես գլուխս, որտեղ գտնվում է իմ զգայական ապարատը: Ես անկարող եմ աշխարհը հասկանալ այլ կերպ, քան ինքս ինձ տիեզերքի կենտրոնը` այն առանցքը ճանաչելով, որի շուրջ պտտվում է ամեն բան: Երբ ես տեղաշարժվում եմ, այս ֆենոմենալոգիապես կենտրոնական դիրքը շարժվում է իմ թիկունքում և ինձ հետ: Ընկալված փորձառությունների այս լոկուսը նաև այն աղբյուրն է, որտեղից ծագում են իմ մտքերը, զգացմունքներն ու մարմնական զգացողությունները: Ջոնսթոնը սա անվանում է «ներկայության և գործողության ասպարեզ»: Երբ մենք մեզ համարում ենք այս ասպարեզի կենտրոնում գտնվող մեկը, անհասկանալի է թվում, որ այս գիտակցությունը, աշխարհայացքը մի օր կդադարի գոյություն ունենալ։

Նախապես մենք ունենք ներքին պատկեր, մենք աշխարհն ընկալում ենք այնպիսին, կարծես այն բառացիորեն պտտվում է մեր շուրջը, և սա խանգարում է մեզ ամբողջովին ձուլվել արտաքին պատկերի մեր իմացությանը, այն է` աշխարհը կարող է գոյություն ունենալ և գոյություն ունենալու է առանց մեզ:

Լիովին գիտակցելու համար իմ մահկանացու լինելու փաստը` պետք է հասկանամ (և ոչ ընդամենը մտավոր մակարդակում), որ իմ առօրյա փորձը մոլորեցնում է ինձ ոչ թե մասամբ, այլ ամբողջովին: Բուդդայականությունը կարող է օգնել մեզ ճանաչելու նման արմատական աղավաղումների մեկ այլ աղբյուր: Այս խնդրին անդրադառնում է Ջեյ Լ. Գարֆիլդն իր «Ներգրավող բուդդայականությունը» (“Engaging Buddhism”) գրքում(2015), որտեղ խոսում է այն մասին, որ մենք տառապում ենք աշխարհին և ինքներս մեզ մետաֆիզիկայի տեսապակուց դիտարկելու «նախնական շփոթությունից»: Օրինակ՝ ես ինձ ընկալում եմ որպես մշտական էությամբ օժտված առանձնահատուկ անհատականություն, որն ինձ դարձնում է՝ ինչ կամ: Այս հիմնական ես-ն ընկած է իմ ֆիզիկական ու մտավոր հատկությունների անընդհատ փոփոխությունների հիմքում: Գարֆիլդը չի ասում, որ մենք բոլորս հստակ աջակցում ենք այս դիրքը: Իրականում, ինձ համար խոսելիս ես մերժում եմ այս դիրքորոշումը: Ինչ վերաբերում է ինձ, ես կարծում եմ, որ նախնական շփոթությունը իռացիոնալ ռեֆլեքսի արդյունք է և սովորաբար աշխատում է գիտակցական մակարդակից ցածր:

Երբ համատեղում ենք մեր՝ աշխարհի վերաբերյալ ակնհայտ կենտրոնականության ֆենոմենալոգիական փաստը մեր՝ մետաֆիզիկական սուբստանցիա լինելու անուղղակի գաղափարի հետ, այս գործոններն անմիտ են դարձնում մեր «ներսի» ոչնչությունը, այսպիսով, սեփական մահկանացության ավելի լավ ըմբռնումը, որին կարող ենք հասնել, օբյեկտիվորեն հաստատվում է դրսից:

Մարդկանց որպես որևէ սուբստանցիա դիտարկելու բուդդայական այլընտրանքը բացակայող ես-ի գաղափարն է («no-self»), որը բացահայտել է Դավիդ Հյումը: Հյումը վերլուծում է մարդկային մտքերի, զգացմունքների ու զգացողությունների անընդհատ փոփոխվող շարքը: Քանի որ ես-ի գոյությունը հստակ հաստատված չէ, նա այդ գաղափարն առաջ է քաշում որպես փաստարկ այն բանի օգտին, որ ես-ն ընդհանրապես գոյություն չունի: Իր՝ «Տրակտատ մարդկային բնույթի մասին»(“A treatise of Human Nature”) գրքում (1739-1740) Հյումը եզրակացնում է, որ ես-ը պարզապես հոգեկան վիճակների պատճառահետևանքային կապը վկայակոչելու հարմար միջոց է և ոչինչ ավելին:

Չնայած զարմանալիորեն նմանատիպ մտքեր կարելի է գտնել բուդդայական գրություններում, փիլիսոփայական փաստարկներն այդ ուսմունքի ընդամենը մի մասն են կազմում: Բուդդիստները պնդում են, որ մեդիտացիայի զարգացած պրակտիկան թույլ է տալիս ուղղակիորեն զգալ սեփական ես-ի բացակայության փաստը այն պարզապես եզրակացնելու փոխարեն: Տեսական և փորձարարական մեթոդներն իրար փոխլրացնում են` գաղափարապես զարգանալով տանդեմի մեջ :

Վերադառնանք էքզիստենցիալ ցնցմանը: Կարելի է փորձ կատարել գտնելու հատուկ գործոն` ավելացնելու համար մեր բնականոն վիճակին՝ էքզիստենցիալ ցնցման վիճակի հասնելու նպատակով: Սակայն, ես կարծում եմ, որ ավելի լավ է ուշադրություն դարձնել, թե ինչ կարող ենք սովորել մեր առօրյա փորձից: Էքզիստենցիալ ցնցումը ծագում է ներքին հայացքի արմատական վերափոխումից, երբ նախնական շփոթությունն անհետանում է, և այդպիսով մարդն իրեն պատրանքային և անիրական է ընկալում: Ես-ի բացակայության մասին ճշմարտությունն ինձ համար ընկալվում է ոչ միայն որպես գաղափար, այլև որպես տպավորություն: Ես տեսնում եմ, որ իմ էգոն խաբեբա է՝ մշտական էության դիմակով: Էքզիստենցիալ ցնցման ամենաշփոթեցնող հատկանիշը, մասնավորապես սեփական մահվան անխուսափելիության մասին բացահայտումն այն է, որ իմ մահկանացությունը վերաիմաստավորվել է որպես իմ բացակայության վերաբերյալ առավել հիմնարար ճշմարտության ճանաչման մաս:

Բայց հարց է ծագում ինչն է ստիպում նախնական շփոթությանը անհետանալ մինչ ցնցումն ուժի մեջ է: Այս հարցին պատասխանում է Հյումի այն դիտարկումը, որ մեր հոգեկան վիճակների բնական շարժումը ղեկավարվում է ասոցիատիվ սկզբունքներով, երբ մեր մտքերի ու զգացմունքների գնացքը ձգտում է շարժվել ծանոթ ուղղություններով մի վիճակից դեպի մյուսը՝ առանց որևէ ջանք թափելու: Մեր ասոցիատիվ մեխանիզմի անխիղճ աշխատանքը թույլ չի տալիս ցնցմանը դրսևորվել, մինչդեռ մեխանիզմի ձախողվելուն պես էքզիստենցիալ ցնցումը բռնկվում է:

Պատահական չէ, որ ես իմ առաջին էքզիստենցիալ ցնցումն ապրեցի, երբ երկար և խիստ մեկուսացումս մոտենում էր ավարտին: Հեռու իմ սովորական շրջապատից. առօրյա մտահոգություններ, ծանոթ իրեր, շեղող հանգամանքներ. ես ավելի քիչ էի գործում մեխանիկաբար: Հենց դա էլ պարարտ հող պատրաստեց էքզիստենցիալ ցնցման ի հայտ գալու համար, որն առաջացրեց ներքին ԿԱՆԳ՝ հանկարծակի և արմատական դադար իմ հոգեկան ասոցիացիաներում: Մի պահ ես տեսա ինձ այնպես, ինչպես՝ կամ:

Թարգմանված է ռուսերենից. աղբյուրը՝ monocler.ru` “Экзистенциальный шок: почему нам так сложно принять неизбежность смерти” վերնագրով:
Հոդվածի օրիգինալ աղբյուրը՝ Aeon magazine՝ “We all know that we will die, so why do we struggle to believe it?” վերնագրով:

Happiness

Happiness is an arguable concept. It can be considered as a state of mind, an illusion, the meaning of life and the list can go on. I believe all those claims are equally true, it just depends on the conditions. I also think you can both find and create happiness. The difference is the happiness you find is temporary, short-term more accurately. You can find an interesting hobby, let’s take drawing as an example, you can feel happy while drawing, but it doesn’t mean nothing can change that feeling or you can get bored of it.